Tom 1
Filokalię otwiera tekst przypisywany św. Antoniemu Wielkiemu (ok. 251–ok. 356), Ojcowi wszystkich mnichów. Wybór tego właśnie autora miał zapewne charakter symboliczny – ten, który zapoczątkował życie monastyczne rozpoczyna również i całą antologię. Dziś wiemy, że ów pierwszy tekst na pewno nie został napisany przez św. Antoniego (dysponujemy obszernym korpusem pism z nim związanych, wydanych przez nasze wydawnictwo w 35 tomie Źródeł Monastycznych), ale jest autorstwa nieznanego nam bliżej niechrześcijańskiego filozofa z kręgów stoickich, żyjącego zapewne w III w. po Chrystusie (co ciekawe zachował się pochodzący z XII w. rękopis tego dzieła, znajduje się obecnie na Górze Athos). Autor przypomina czytelnikowi i nakazuje mu rozważyć, że człowiek jest bytem rozumnym i rozumnie ma żyć. Tym, co odciąga od dobrego życia są wady, uleganie pożądaniom i iluzji posiadania. Powinno dążyć się do cnoty poprzez ćwiczenie się w niej i powściągliwe życie. Uleganie złu prowadzi do nieszczęścia i nie spełni nadziei, które człowiek pokłada w folgowaniu swoim zachciankom i życiu w nierozumny sposób. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane pisma św. Antoniego i o św. Antonim w 35 tomie Źródeł Monastycznych.
Św. Izajasz Anachoreta (V w.) to autor, który swoje życie związał z południowym rejonem Gazy, choć sam zapewne pochodził z Egiptu. Filokalia zawiera krótki fragment z jego dzieła znanego jako Ascetikon. Tekst był niezwykle popularny, o czym świadczą liczne przekłady na języki wschodnie. Cieszył się również zainteresowaniem na łacińskim Zachodzie, a jego tekst był jednym z elementów formacji nowicjuszy jezuickich w epoce nowożytnej. W Filokalii wybór z dzieła św. Izajasza nosi tytuł O straży umysłu i w dużej mierze temu zagadnieniu jest poświęcony. Autor skupia się na omówieniu problemu jak strzec umysłu, jak walczyć ze złymi myślami, ćwiczyć się w milczącej modlitwie i dążyć do jedności trzech części duszy.
Ewagriusz z Pontu (ok. 345–399) jest obok św. Maksyma Wyznawcy i św. Grzegorza Palamasa, najważniejszym autorem w całej Filokalii. Nietrudno można zobaczyć, że, świadomie bądź nie, odwołują się do jego pism niemal wszyscy autorzy, których pisma zaliczono do naszej antologii. Pod jego imieniem wydano następujące pisma: Mnicha Ewagriusza szkic monastyczny o tym, jak należy praktykować ascezę i pozostawać w wyciszeniu, Świętego Ewagriusza rozdziały o rozróżnianiu namiętności i myśli oraz Z rozdziałów neptyckich. Oprócz tego znajdziemy, pod imieniem św. Nila z Ankyry, traktat O modlitwie, który dziś jednogłośnie przypisuje się Ewagriuszowi. Filozof pustyni, jak go nazywano, podejmuje się charakterystyki ośmiu rodzajów złych myśli, radzi na temat podstawowych ascetycznych praktyk, które mają dopomóc w dążeniu do wyciszenia umysłu i odnalezienia równowagi pozwalającej na podjęcie gorliwej modlitwy. Samo dzieło O modlitwie należy do grupy najważniejszych chrześcijańskich pism, które napisano na ten temat. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma Ewagriusza w 18 i 36 tomie Źródeł Monastycznych.
W dużej mierze refleksję Ewagriusza podejmuje św. Jan Kasjan (ok. 365–ok. 430), jedyny łacinnik, którego pisma znalazły się w Filokalii i zarazem pierwszy autor, który pisał na temat modlitwy monologicznej (choć akurat fragment o tym traktujący w Filokalii się nie znalazł). W traktacie Świętego Kasjana Rzymianina traktat do biskupa Kastora o ośmiu złych myślach autor kontynuuje i rozwija wcześniejsze refleksje Ewagriusza na temat złych myśli. Z kolei w Pełna wielkiego pożytku rozprawa o świętych ojcach ze Sketis oraz o rozróżnianiu Kasjan zajmuje się ważnym w całej Filokalii tematem rozróżniania myśli i pragnień – które są złe, a które dobre oraz w jaki sposób je rozróżnić. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Jana Kasjana w 28, 70, 80 i 100 tomie Źródeł Monastycznych.
Św. Marek Asceta (IV/V w.?) to autor o którym niewiele jesteśmy w stanie powiedzieć. Tak zresztą jest z wieloma autorami, których dzieła tworzą Filokalię. O prawie duchowym, O tych, którzy uważają, że zyskują usprawiedliwienie za sprawą czynów oraz List do mnicha Mikołaja stanowią oryginalną trylogię. Święty Marek polemizował z messalianami, którzy mieli ponad sakramenty i wspólnotę Kościoła stawiać „modlitwę czystą”. Nasz autor podkreślał konieczność ascetycznego wysiłku i niezbędność łaski Bożej, na przekór tym, którzy szukali usprawiedliwienia we własnych uczynkach, a nie w przebaczającej miłości Boga. Święty Marek podkreślał konieczność nieustannej pamięci o Bogu, skruchy i nieustannej modlitwy. Wyjątkowym dziełem jest List do mnicha Mikołaja napisany już pod koniec życia.
Św. Hezychiusz z Synaju (VIII/IX w.) był związany z istniejącym do dziś na Synaju Klasztorem św. Katarzyny (choć św. Nikodem i św. Makary wiązali go z działającym w V w. w Jerozolimie innym Hezychiuszem). Prezbitera Hezychiusza do Teodula pożyteczny dla duszy i zbawczy traktat o trzeźwości i cnocie jak wykazuje analiza katalogów greckich rękopisów, był niezwykle popularny – zarówno w średniowieczu jak i w epoce nowożytnej (dwa średniowieczne rękopisy dzieła znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej). Jednym z najważniejszych pojęć, które św. Hezychiusz omawia jest trzeźwość (nepsis) – warunek prawdziwej modlitwy i chrześcijańskiego życia. Środkiem, który pomaga przezwyciężyć wszelką słabość i pokonać każdy grzech, jest częste przyzywanie Imienia Jezus. Święty Hezychiusz ze swoim humorem i dystansem należy niewątpliwie do najbardziej pogodnych autorów w całej Filokalii.
Jednym z najlepszych retorów w Filokalii jest współczesny św. Janowi Kasjanowi św. Nil z Ankyry (zm. ok. 430). Jak była mowa wyżej przypisywany w Filokalii św. Nilowi traktat O modlitwie jest w istocie tekstem autorstwa Ewagriusza z Pontu. Z licznych pism naszego autora (mamy bogatą korespondencję i inne dzieła) święci Makary i Nikodem wybrali Traktat ascetyczny. Dzieło to jest skierowane do cenobitów, mnichów żyjących we wspólnocie, wraz z zachętą przylgnięcia do prawdziwej filozofii, której nauczycielem jest Jezus Chrystus. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Nila w 46 tomie Źródeł Monastycznych.
Św. Diadoch z Fotyki (ok. 400–ok. 486), biskup z Epiru jest autorem najstarszego tekstu, który zachęca wprost do modlitwy Imieniem Jezus. Święty Diadoch zachęca do dążenia do stanu beznamiętności (apatheia) poprzez nieustanne przyzywanie Imienia Jezus. Jest zatem w tradycji filokalicznej autorem wyjątkowym. Odwołują się do niego następcy: św. Jan Klimak, św. Maksym Wyznawca, św. Symeon Nowy Teolog, św. Grzegorz Palamas. Święty Diadoch podejmuje, podobnie jak św. Marek Asceta, polemikę z messalianami, rozróżnia również pomiędzy modlitwą ustną a noetyczną (tj. uprawianą umysłem). W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Diadocha w 99 tomie Źródeł Monastycznych.
Św. Jan z Karpatos (VII w.) o którym niewiele możemy powiedzieć. Być może był biskupem na wyspie Karpathos, wcześniej zapewne prowadził życie mnisze. Filokalia zawiera dwa jego traktaty. Pierwszy, Sto rozdziałów pocieszenia dla mnichów w Indiach (przy czym przez „Indie” należy tu rozumieć Etiopię) to zachęta do oddzielenia się od świata wraz z zapewnieniem, że grzeszący może poprzez pokutę i skruchę powrócić do jedności z Bogiem. Święty Jan podkreśla rolę walki ze złymi myślami, ale swe rozważania kończy przypomnieniem, że Bóg jest miłością. W drugim traktacie Ascetyczne i wielce budujące słowo dla mnichów z Indii, którzy się do niego zwrócili, uzupełniające liczbę stu rozdziałów autor uzupełnia wcześniejsze rozważania, podkreślając rolę cierpień, przez które mnich musi przejść, aby jego serce zostało przez Chrystusa oczyszczone.
Ostatnim autorem 1 tomu jest św. Teodor z Edessy (IX w.) przy czym pierwszy tekst mu przypisany w Filokaliii, Sto rozdziałów, raczej nie jest jego autorstwa, a drugi tekst, Theoretikon, powstał w XVII w., co czyni go najmłodszym w całej antologii. W Stu rozdziałach autor podejmuje wiele wątków z nauk Ewagriusza z Pontu, podkreśla wagę zachowywania przykazań, wytrwałej skruchy za swoje grzechy i modlitwy. W drugim tekście autor porusza temat walki, która prowadzona wytrwale, owocuje darem przebóstwienia.
Tom 2
Drugi tom Filokalii otwiera obszerny wybór pism św. Maksyma Wyznawcy (ok. 580–662), który obok Ewagriusza z Pontu i św. Grzegorza Palamasa należy do najważniejszych autorów całej kolekcji. Święty Maksym był zaangażowany w spory teologiczne swoich czasów, występując przeciwko herezji monoteletyzmu, głoszącej, jakoby Chrystus posiadał tylko jedną wolę (będąc Bogiem i człowiekiem). W Filokalii znalazły się następujące dzieła: Centurie o miłości, Dwieście rozdziałów o teologii i ekonomii Wcielenia, Rozdziały o teologii, ekonomii, o cnocie i wadach i Objaśnienie modlitwy Ojcze nasz. Święty Maksym rozwija myśl teologiczną św. Cyryla Aleksandryjskiego i wyciąga wnioski z definicji dogmatycznych soboru w Chalcedonie (451 r.). W centrum jego myśli znajduje się idea przebóstwienia i poszukiwanie sposobu wyrażania myśli w taki sposób, aby zerwać z tradycją teologii Orygenesa. Uważał, że Bóg stworzył człowieka po to, aby ten miał udział w Boskiej naturze.
Kolejny autor, św. Talazjusz z Libii (VII w.) jest nam słabo znany. Wiemy, że przyjaźnił się ze św. Maksymem Wyznawcą, który dedykował mu jedno ze swoich dzieł. W Filokalii możemy przeczytać jego Cztery centurie dla Pawła Prezbitera. Autor kładzie nacisk na pragnienie Boga – kto ma je w sobie i je wzmacnia, znajduje się na drodze do zjednoczenia z Nim. Należy porzucić modlitwę obrazami, wyrzec się egoizmu i przejść odważnie przez oczyszczenie, które dokonuje się poprzez ból i smutek. Droga do zbawienia prowadzi przez beznamiętność i poznanie, dlatego o nie, poprzez modlitwę i ascezę, należy starać się przede wszystkim. Dzieło św. Talazjusza kończy się wyznaniem wiary w Trójcę Świętą.
Św. Jan Damasceński (ok. 675–ok. 749) pochodził z bogatej rodziny, która pracowała dla administracji arabskiej. On sam swoje życie związał z ruchem monastycznym i prawdopodobnie był mnichem w palestyńskim klasztorze Mar Saba. Świętego wiąże się przede wszystkim z obroną ikon (jego nauka została potwierdzona na II soborze w Nicei w 787 r.) i dziełem Wykład prawdziwej wiary, będącej podręcznikiem omawiającym podstawowe prawdy wiary. W Filokalii możemy przeczytać krótki tekst Nauka pożyteczna i zdumiewająca dla dusz. Święty Jan, wychodząc od faktu, że człowiek jest „podwójny”, tj. ma duszę i ciało, poucza, że również i zmysły, i cnoty, i wady naznaczone są tą podwójnością duchowo-cielesną. Wyliczając osiem wad, zachęca do walki z nimi, przypominając, że każdy człowiek jest stworzony na Boży obraz.
Nauka użyteczna o św. abba Filemonie (VI/VII w.?) opisuje nam żywot tego egipskiego mnicha. Najważniejszymi tematami są wyciszenie (hesychia), trzeźwość (nepsis). Drogą wiodącą do celu jest rozważanie Pisma, skrucha, odrzucanie zła i modlitwa Jezusowa. To w tym właśnie tekście po raz pierwszy zostaje zapisana najbardziej popularna jej formuła: „Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną!” Abba Filemon zachęca, aby uprzykrzonym myślom i gwałtownym pokusom przeciwstawić się z mocą, powtarzając bez końca tę właśnie formułę modlitewną. Wydaje się, że lekturę Filokalii należy rozpoczynać od tego dzieła.
Św. Teognost (XIV w.?) jest autorem, o którym niewiele możemy powiedzieć. Analiza tekstu z dużą ostrożnością pozwala datować dzieło na XIV w., ale nie jest to do końca pewne. Dzieło O praktyce, kontemplacji i kapłaństwie skupia się na zachęcie do porzucenia świata i dążeniu do modlitwy czystej, która jest źródłem wszelkiej cnoty. Autor kładzie nacisk na pokorę: nawet jeśli ktoś nie otrzymał daru beznamiętności (apatheia) z powodu swych licznych wad, to jednak drogocenny klejnot pokory da mu możność pokonania wszelkich przeciwności. Święty na koniec wychwala liturgię celebrowaną przez kapłana, która swą wartością przewyższa psalmodię i modlitwę.
Św. Filoteusz z Synaju (XII w.) był przełożonym Klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Jego dzieło 40 rozdziałów o trzeźwości, zdaniem św. Nikodema Hagioryty, jest ważnym podręcznikiem dla tych, którzy rozpoczynają naukę straży umysłu i dążenia do czystości serca. Święty Filoteusz zachęca do odwagi, praktykowania codziennej modlitwy, pamięci o Bogu, strzeżenia swego umysłu przed złymi myślami. Ważne są trzeźwość (nepsis) i pokora. Umysł powinien zachowywać milczenie wewnętrzne, ponieważ prowadzi ono do wyciszenia. Pamięć o śmierci daje skruchę, dar pokuty oraz modlitwę ze łzami.
Poza tekstami, które weszły w skład Filokalii św. Eliasz Prezbiter (XII w.) pozostaje całkowicie nieznany. Mamy do dyspozycji trzy teksty: Antologię gnomiczną wybitnych filozofów, Rozdziały gnostyczne i Rozdziały o praktyce i kontemplacji. Przez długi czas dzieła te przypisywano błędnie św. Maksymowi Wyznawcy. W Antologii św. Eliasz podejmuje temat ascezy i modlitwy. Podkreśla rolę pragnienia Boga i bojaźni Bożej. Asceza cielesna, konieczna do osiągnięcia celu, to post, czuwanie, psalmodia, modlitwa i milczenie, które jest cenniejsze od słowa. Przestrzega też przed grzechem, który można popełnić uczynkiem, słowem lub myślą. Podkreśla też rolę ubóstwa i jałmużny. Autor opisuje walkę ze złymi myślami, wiążąc ją z kolejnymi stopniami modlitwy, którą nazywa kluczem do królestwa niebieskiego. W kolejnym dziele możemy przeczytać o poznaniu, które dokonuje się dzięki kontemplacji i wyjaśnieniu, czym kontemplacja jest, poświęca wiele uwagi. W dziele trzecim św. Eliasz podsumowuje wnioski wyciągnięte w dwóch poprzednich pracach.
O św. Teofanie (XIV w.?) nie wiemy nic pewnego. W Filokalii znajdujemy przypisywany mu króciutki, poetycki utwór, opiewający dziesięciostopniową drabinę, która wychodząc od modlitwy czystej (pierwszy stopień), poprzez m.in. łzy, oczyszczenie umysłu i pokój serca prowadzi do doskonałości (dziesiąty stopień).
Tom 3
Św. Piotr z Damaszku (XI/XII w.) jest postacią, o której niewiele możemy powiedzieć. Ostrożnie datuje się jego życie na XI bądź XII w. Sam autor podkreśla, że cała nauka, którą przekazuje, wynika z lektury Pisma Świętego i dzieł Ojców. Święty Piotr podkreśla różnicę ontologiczną pomiędzy Stwórcą a stworzeniem. Świadomość tego faktu rodzi pokorę, która prowadzi do miłości i poznania Boga, choć koniecznym jest przejście przez bolesne oczyszczenie. Pokora to brama do nieba, mówi św. Piotr, a poznanie rodzi się w walce z pokusami. Wzorem w walce duchowej, zdaniem naszego autora, pozostają prorocy.
Tekst przypisywany św. Makaremu Egipcjaninowi (IV w.) został w Filokalii opublikowany w wersji św. Symeona Metafrastesa. Świętemu Makaremu przypisuje się obszerny korpus dzieł, ale z autentycznej spuścizny świętego mnicha do naszych czasów nie dotrwało nic poza krótkim listem skierowanym do mnichów. Znamy jego życie i naukę z apoftegmatów, wspominają o nim Ewagriusz z Pontu i Palladiusz. Przypisywanie mu dużej ilości dzieł wynika z popularności, którą cieszył się i cieszy nadal na Wschodzie. Święty Symeon Metafrastes (X w.) był hagiografem bizantyjskim, wielkim erudytą, który zredagował na nowo olbrzymią liczbę pism, zwłaszcza żywotów świętych, starając się nadać im bardziej elegancką, pod względem literackim, formę. Teksty w Filokalii zostały podzielone na sześć części: O doskonałości w Duchu, O modlitwie, O cierpliwości i rozróżnianiu, O wzniesieniu umysłu, O miłości i O wolności umysłu. Autor kładzie nacisk na czystość serca, które jest celem wysiłku ascetycznego. Człowiek musi toczyć taki bój z powodu upadku Adama i Ewy – miejsce chwały i bliskości z Bogiem zajęły wstyd i oddzielenie od Stwórcy. Konieczne jest strzeżenie serca przed złymi myślami i rozróżnianie przychodzących natchnień. Autor przestrzega przed demonicznymi omamieniami, które pojawiają się jako owoc pychy i zachęca do dążenia do doskonałej miłości Chrystusa i bliźniego.
Św. Symeon Nowy Teolog (949–1022) był wielkim poetą i mistykiem bizantyjskim. Jego pisma wywarły ogromny wpływ na całą duchowość Wschodu. Klasycznie porządkuje życie duchowe na trzy etapy: oczyszczenia (ascezy, praktyki), oświecenia i zjednoczenia. Kto dąży do zjednoczenia, powiada św. Symeon, musi nawrócić się i na wszelkie sposoby ćwiczyć w miłości. W całym tym dążeniu trzeba oprzeć się przede wszystkim na wierze. Święty Symeon pisze o konieczności ofiary z siebie. Porusza też wątek ojcostwa duchowego i relacji mistrz– uczeń. Wewnętrzne nawrócenie (metanoia) zakłada żal za grzechy, skruchę i pokutę za zło popełnione. Ogołocenie (kenosis), pośród skruchy i łez, prowadzi do prawdziwej kontemplacji i zrozumienia (theoria) zarówno świata, jak i siebie i swego życia, jak również do zjednoczenia z Chrystusem Zmartwychwstałym.
Św. Nicetas Sthetatos (XI w.) był zapewne mnichem w konstantynopolitańskim klasztorze Studion. Znał św. Symeona Nowego Teologa. W Filokalii znajdujemy centurie św. Nicetasa: o praktyce ascetycznej, o oczyszczaniu umysłu, oraz o miłości i doskonałości. Świętego Nikodema Hagiorytę zachwycił, jak sam pisze, klarowny styl autora oraz jego precyzja terminologiczna. Każde z trzech dzieł odpowiada kolejnemu etapowi życia duchowego: oczyszczeniu, oświeceniu i zjednoczeniu. W ten sposób, na niewielu stronach, czytelnik otrzymuje syntetyczny opis całego życia duchowego.
Tom 4
Św. Teoleptos z Filadelfii (1250–1321/1326) został mnichem w wieku dojrzałym, prawdopodobnie mieszkał na Górze Athos. Około 1285 r. został biskupem Filadelfii. W Filokalii mamy dwa jego dzieła: Naukę, która objaśnia pracę ukrytą w Chrystusie i omawia trudy życia monastycznego oraz zbiór krótkich rozdziałów nieopatrzonych tytułem. Autor mówi o konieczności wyzwolenia się z urojeń wewnętrznych, które rodzą się w namiętności. W tym celu należy odciąć się od świata, porzucić pamięć dawnego życia, gdyż to on jest źródłem udręki. Mnich musi skupić się na nieustannej pamięci o Bogu i porzucić stworzenie. Z tego rodzi się czystość serca, która prowadzi do prawdziwej kontemplacji. Stąd św. Teoleptos podkreśla wagę trzeźwości (nepsis) i czujności.
Św. Nicefor Mnich (XIII w.) według informacji przekazanych przez św. Grzegorza Palamasa, pochodził z południowej Italii. Został mnichem na Górze Athos. Był wygnany przez cesarza Michała VIII na Cypr, ale przed śmiercią zdołał powrócić na Świętą Górę. W Filokalii mamy zredagowaną przez niego antologię Naukę o trzeźwości i straży serca. Składa się ona z tekstów 15 Ojców (m.in. św. Jana Klimaka, św. Arseniusza, św. Izaaka z Niniwy). Dzieło to bywa określane jako pierwszy manifest rodzącego się hezychazmu. Święty Nicefor nie tylko zebrał w nim teksty Ojców, ale także, jako pierwszy, przekazał opis praktyki modlitwy Jezusowej.
Św. Grzegorz Synaita (ok. 1255–1347) życie mnisze rozpoczął zapewne na Krecie w klasztorze zależnym od wspólnoty św. Katarzyny na Synaju. Na początku XIV w. osiedlił się na Górze Athos, gdzie, jak sam mówił, spotkał wielu gorliwych mnichów, którzy jednak ograniczali się jedynie do ascezy, pomijając trud kontemplacji. Podjął życie wspólne z trzema współbraćmi: Izajaszem, Korneliuszem i Makarym, z powodzeniem propagując ideały hezychazmu na Świętej Górze. W Filokalii znajdziemy kilka jego pism, w których podejmuje wątki znane nam już z pism Ewagriusza z Pontu: konieczność modlitwy wolnej od obrazów, dążenie do wyciszenia (hesychii) i beznamiętności (apatheia).
Św. Grzegorz Palamas (1296–1359) należy, obok Ewagriusza z Pontu i św. Maksyma Wyznawcy, do najważniejszych autorów Filokalii. Pochodził z rodziny arystokratycznej i odebrał znakomite wykształcenie. Po skończonej nauce został mnichem na Górze Athos. Później jednak, z obawy przed Turkami i napadami piratów, wraz z innymi mnichami przeniósł się do Tesalonik, gdzie został wyświęcony na kapłana. Powróciwszy na Athos na prośbę przyjaciół podjął się polemiki z Barlaamem m.in. broniąc nauki Ojców na temat modlitwy. Ostatnie lata życia spędził jako biskup Tesalonik. W Filokalii możemy znaleźć kilka tekstów św. Grzegorza w tym słynne Triady w obronie świętych hezychastów, które po dzień dzisiejszy pozostaje klasycznym wykładem istoty hezychazmu i życia mniszego.
O świętych Kalikście i Ignacym z Xantopuloi (XIV w.) wiemy niewiele. Byli mnichami w konstantynopolitańskim klasztorze Xantopuloi. Święty Kalikst przez ostatnie trzy miesiące swego życia był patriarchą Konstantynopola. Mamy dwa dzieła: O metodzie i surowej regule, poświadczonej przez Ojców, dla tych, którzy wybrali życie hezychastyczne i monastyczne, oraz drugie, Rozdziały o modlitwie, przypisane samemu tylko św. Kalikstowi. W pierwszym, napisanym do poczatkującego mnicha, autorzy wyjaśniają, w jaki sposób żyć modlitwą Jezusową. Jest ona ważna, gdyż prowadzi wprost do Jezusowego serca, w którym człowiek spotyka się z blaskiem Zmartwychwstałego. Autorzy dużo miejsca poświęcają na psychofizyczne metody modlitwy (oddech, sposób siedzenia itd.).
Św. Kalikst Telikudes (XIV w.) jest autorem dwóch dzieł: O praktykowaniu hezychazmu i Wyboru z pism świętych Ojców o modlitwie i uważności. Autor podkreśla konieczność wyciszenia (hesychii) na drodze do zbawienia. Pisze o konieczności wznoszenia umysłu do Boga, co prowadzi do oświecenia i umocnienia, podczas gdy trzymanie umysłu w sprawach ziemskich owocuje upadkiem. Łzy i pokuta za dawne grzechy są gwarancją zbawienia. W drugim dziele autor zachęca swego ucznia do czujności, która umożliwia cnotę i modlitwę.
Tom 5
Św. Kalikst Katafugiota (XIV-XV w.) jest autorem dzieła O boskiej jedności i życiu kontemplacyjnym. W panoramie ówczesnej literatury nie jest to tekst typowy – odwołuje się bowiem do dzieł Pseudo-Dionizego Areopagity. Św. Kalikst pisze o dążeniu człowieka do pokoju, a jako że jest on stworzeniem, pokój może odnaleźć jedynie w swoim Stwórcy. Człowiek lgnie do Boga w milczeniu, przekraczając słowa i ucząc się patrzenia na Pana oczyma duszy w Boskim mroku.
Św. Symeon z Tesalonik (XV w.) był biskupem w swoim mieście. W Filokalii możemy przeczytać krótki tekst O świętej i przebóstwiającej modlitwie, poświęcony modlitwie Jezusowej. Św. Symeon pisze o niej z entuzjazmem: nazywa ją wyznaniem wiary, kanałem boskich łask, oczyszczeniem serca, wygnaniem demonów, zamieszkaniem w Jezusie Chrystusie. Modlitwa Jezusowa ma być praktykowana codziennie według indywidualnych możliwości, ale, mówi św. Symeon, jej owoce są ogromne, jeśli ktoś całkiem się jej odda.
Św. Marek Eugenikos (1391–1444) nazywany też św. Markiem z Efezu jako że był biskupem tego miasta. Jest autorem licznych hymnów i tekstów liturgicznych. Nazywa się go Filarem Ortodoksji. W Filokalii mamy krótki tekst mu przypisywany O zdumiewających słowach boskiej modlitwy: Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną. Św. Marek wyjaśnia, że modlitwa serca trwa od czasów Pisma Świętego; tymi którzy ją praktykowali, byli już apostołowie.
Objaśnienie słów: „Panie, zmiłuj się nade mną” jest dziełem anonimowym, napisanym zapewne w XV w. Autor wyjaśnia sens tej prośby i podkreśla, że nie wolno zanosić jej do Boga bezmyślnie, ale z całą świadomością swej grzeszności i nadzieją na Boże miłosierdzie.
Po tym krótkim traktacie mamy znowu dzieło św. Symeona Nowego Teologa (949–1022). Nauka o wierze i dla tych, którzy żyją w świecie jest zdumiewającą opowieścią o świeckim człowieku imieniem Jerzy (niektórzy widzą tu opowieść o samym św. Symeonie), który pragnąc gorąco modlitwy serca taki dar, przez wstawiennictwo Matki Bożej, otrzymał, choć nie wyróżniał się wielką żarliwością w życiu ascetycznym.
Kolejne dzieło jest autorstwa św. Nicefora Mnicha (XIII w.), choć św. Nikodem Hagioryta przypisuje je św. Grzegorzowi Synaicie. Tekst O trzech rodzajach modlitwy krótko omawia tytułowy problem: są trzy rodzaje modlitwy, ale tylko trzeci jest owocny i pewny: to modlitwa serca, którą praktykuje się zgodnie ze słowami swego ojca duchowego.
Dwa ostanie teksty Filokalii to wyjątki z dzieł hagiograficznych opisujących życie świętych hezychastów: św. Maksyma i św. Grzegorza Palamasa. W ten sposób Filokalia kończy się podwójną zachętą: do ascezy (Żywot św. Maksyma) i modlitwy nieustannej (Żywot św. Grzegorza Palamasa).
Tekst przygotował: o. Szymon Hiżycki OSB
