Filokalia to największy i bardzo znany zbiór pism w duchowości chrześcijańskiej. Obejmuje teksty z kilkudziesięciu pism wielu autorów chrześcijańskich z okresu od IV do XVII wieku. Nie jest to zbiór wszystkich tekstów, jakie powstały w tym okresie, ale jest ich wyborem. Możemy powiedzieć, że jest to wybór najpiękniejszych pism. Samo słowo filokalia znaczy bowiem miłość tego, co piękne. Gdy ten termin odnosimy do książki przyjmuje znaczenie „antologii”, czyli zbioru wybranych części. Pierwsze wydanie Filokalii powstało w 1782 r. w Wenecji. Przygotowali je św. Nikodem Hagioryta i św. Makary z Koryntu. W ich zamyśle lektura Filokalii ma dopomóc w prowadzeniu życia prawdziwie chrześcijańskiego.
Filokalia składa się z pięciu tomów. Autorzy wchodzący w jej skład to mnisi, biskupi, święci Kościoła rzymskokatolickiego, jak i prawosławnego, Ojcowie Pustyni, Ojcowie Kościoła, doktorzy Kościoła. Mówimy o nich wszystkich Ojcowie. Pomagają nam bowiem w drodze do Boga, uczą wiary, która daje życie. W Kościele czasów starożytnych Ojcami nazywano przede wszystkich biskupów, ponieważ oni byli głównymi nauczycielami wiary. Z biegiem czasu przyjęło się stosowanie tego określenia do wszystkich, którzy wyróżniali się wiedzą teologiczną, byli świadkami tradycji i wyjaśniali prawdy wiary.
Ojcowie filokaliczni pomagają nam w drodze do Boga, w rozwoju wiary i jej umocnieniu. Są jej prawdziwymi świadkami. Dlatego odgrywają ważną rolę w chrześcijaństwie. Oczywiście rola każdego z nich jest inna, jak również wkład, jaki wnieśli w rozwój chrześcijaństwa. Najwięcej zawdzięczamy Ojcom Kościoła. Jednak ci filokaliczni również mogą nam pomóc wzrastać w wierze i w rozwoju duchowym. Warto uczyć się od nich i zgłębiać ich naukę, która częściowo czerpie z nauczania Ojców Kościoła.
Na różnych Ojców powołują się pisarze, którzy pojawili się w Filokalii. Czyni to chociażby św. Jan Kasjan: „Wszyscy nasi ojcowie, (…) jednomyślnie przekazali, że nie inaczej można dotrzeć do doskonałości w cnocie, jak tylko przez pokorę. Pokora zrodziła się, aby rozwinąć się z wiary, bojaźni Bożej, łagodności i doskonałego ubóstwa, przez które osiąga się także doskonałą miłość, dzięki łasce i umiłowaniu człowieka przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, któremu chwała na wieki. Amen”.
Filokalia opiera się na dwóch istotnych źródłach: Piśmie Świętym oraz tradycji Ojców. Oba są ważne. Biblia oczywiście przewyższa wszystkie pisma, jako księga natchniona przez Ducha Świętego. Tradycja Ojców pomaga nam ją rozumieć. Filokalia przekazuje częściowo tę tradycję. Ten, kto szuka czegoś dla rozwoju duchowego, warto, aby sięgnął po Filokalię. Ten zbiór wybranych tekstów pisarzy i świętych chrześcijańskich stanowi nieocenione źródło dla zdobycia wiedzy, wzrastania w wierze i kształtowania relacji z Bogiem. To dzieło, które się nie znudzi i ciągle będzie inspirować na nowo, zachęcając do zgłębiania praw duchowych i rozwoju duchowego.
Jaki był cel powstania Filokalii? Św. Nikodem Hagioryta wyjaśnia, że jest nim powrót do Boga i zjednoczenie z Nim, co jest określone mianem przebóstwienia. Innymi słowy to droga do życia prawdziwie chrześcijańskiego, czyli droga do świętości. W Piśmie Świętym znajdujemy wiele wezwań ze strony Boga do tego, aby stawać się świętym. Filokalia, która mocno bazuje na słowie Bożym, nie czyni nic innego. Wszyscy Ojcowie filokaliczni mają jeden cel – poprzez teksty przybliżać innych do świętości. Droga do świętości to w istocie droga do przebóstwienia. To droga do pełni szczęścia.
Co jest środkiem powrotu do Boga? Jest nim nieustanna modlitwa. Jej formą dominującą w Filokalii jest modlitwa imieniem Jezus, znana współcześnie bardziej pod nazwą modlitwy Jezusowej. Można zatem stwierdzić, że Filokalia podaje określoną metodę modlitwy i ukazuje, w jaki sposób ją praktykować. Przez niektórych została nazwana swoistym podręcznikiem do modlitwy Jezusowej. Jest to pewne uproszczenie, które nie pokazuje jej całej wartości, ponieważ ten zbiór tekstów nie dotyczy tylko modlitwy, ale także życia duchowego człowieka z ukierunkowaniem na to, co służy zbawieniu. Dotyka więc wielu obszarów ludzkiej egzystencji.
Odnoszą się one zwłaszcza do duchowości. Filokalia traktuje życie duchowe i modlitwę bardziej z perspektywy doświadczenia i praktyki. Nie brakuje jednak również związków z dogmatyką czy moralnością. Chcąc więc zagłębiać się we właściwe rozumienie tekstów, potrzebny jest przynajmniej podstawowy zakres wiedzy teologicznej, ale dużo bardziej doświadczenie w życiu duchowym i praktyka modlitwy. Autorzy pism wchodzących w skład Filokalii bardziej skupiają się na zagadnieniach praktycznych, ukazując rozmaite elementy życia duchowego i modlitwy, niż na przedstawianiu różnych teoretycznych zagadnień teologicznych.
Chociaż można domniemywać, że Filokalia jest książką skierowaną do mnichów, bo jest przez mnichów napisana, to w rzeczywistości tak nie jest. Ten zbiór tekstów może być przydatny zarówno dla mnichów, jak i wszystkich innych osób (o czym też pisze św. Nikodem Hagioryta w swoim wstępie). Tym, co może przyciągać, to pragnienie modlitwy, życia duchowego, zjednoczenia z Bogiem. Doświadczenie i praktyka modlitwy będą nieocenioną pomocą w czytaniu tych pism oraz pomogą w ich lepszym zrozumieniu.
Filokalia to księga niepodobna do innych, specyficzna, oryginalna. Jej celem jest uczenie życia prawdziwie chrześcijańskiego. To rodzaj przewodnika do tego życia. Narzędziem w tym dążeniu jest nieustanna modlitwa wzywania imienia Jezusa, prawdziwej Drogi człowieka, jedynego jego Celu, jedynej Nadziei, Miłości i jedynego jego Życia. Kiedy Jan Chrzciciel wystąpił na pustyni, to wzywał, aby przygotować drogę Panu (por. Mk 1,3). Jego działalność poprzedzała nadejście Mesjasza, on zaś był jedynym prorokiem, który wskazał Baranka. My mamy iść razem z Jezusem. Filokalia może nam pomóc iść tą Drogą, ponieważ sama jest drogą do życia prawdziwie chrześcijańskiego.
W literaturze chrześcijańskiej są wyjątkowe pozycje. Do takich z pewnością zalicza się Filokalia. To unikalny zbiór dzieł z duchowości chrześcijańskiej, który pozwala prześledzić rozwój myśli dotyczącej głównie modlitwy, zwanej nieustanną, Jezusową czy serca, na przestrzeni ponad tysiąca lat. Jednak modlitwa nie jest celem samym w sobie. Ostatecznym celem jest powrót do Boga, czyli zjednoczenie z Nim.
Zatem Filokalia jest skierowana do każdego, kto chce powrotu do Boga, kto pragnie się z Nim zjednoczyć, kto pragnie szukać tylko Jego, dla Niego samego. Ten zbiór tekstów jest swoistą metodą duchową, która pomoże nam wzrastać w wierze. To podręcznik modlitwy i jej praktyki.
Może sięgniecie do Filokalii pozwoli temu, kto chce zgłębić jej treści, na nowo odkryć samego Boga. Może zechce zawołać razem z psalmistą: Szukam, o Panie, Twojego oblicza (Ps 27,8). Może lektura tego dzieła, choć niełatwa, będzie początkiem powrotu do Boga, rzeczywistego zwrotu w Jego stronę całego swojego życia. Może Filokalia stanie się prawdziwym sposobem na ponowne odnalezienie łaski.
„Masz zatem, najdroższy czytelniku, (…) wolną na przyszłość od trudu przepisywania i łatwą do nabycia niniejszą książkę duchową. Książkę – magazyn trzeźwości, strażnicę umysłu, mistyczne nauczanie duchowej modlitwy. Książkę – znakomity szkic praktyki, niezawodny przewodnik kontemplacji, raj Ojców, złoty sznur cnót. Książkę – mocną mowę Jezusa, trąbę, która wzywa łaskę, i krótko mówiąc, to właśnie narzędzie przebóstwienia czy też jakąś inną tysiąckroć upragnioną rzecz, o którą starano się przed wieloma laty i której poszukiwano, ale jej nie znaleziono” (Św. Nikodem Hagioryta).
Tekst przygotował: o. Brunon Koniecko OSB
